Hakfilak Dili sai sidade furak ida (Tetum)
2024.11.26
JICA Timor-Leste Chief Representative
Mimpei Ito
Laiha ema ida maka sei kontente se nia uma nakonu ho fo'er. Surat-tahan ne'ebé uza ona, fo'er hahán nian, dosi-kulit, lata mamuk, botir plástiku, no seluk tan, ita hamosu lixu oioin iha ita-nia moris loroloron, no ita dalaruma iha toman atu soe sira ba lixu-fatin iha uma, mais ou menus . Ne’e la’ós de’it iha Japaun maibé mós iha Timor-Leste.
Maibé, bainhira ita-boot sai hosi ita-boot nia uma, ida-ne'e istória ida ne'ebé diferente. Iha Japaun, iha istória ida kona-ba konsensu iha sosiedade atu labele soe foer arbiru, maibé ida-ne’e seidauk akontese iha Timor-Leste to’o agora. Dala barak ha’u haree ema soe fo’er bainhira la’o, sa’e motor, ka husi karreta, la sente moe ou tauk iha Dili laran. Ne'e estrañu atu hanoin katak ema sira sei soe fo'er arbiru iha liur maive sira iha nia uma sira soe fo'er ho di'ak iha sira nia lixu fatin rasik iha uma. Maski ida-ne'e laos iha sira nia uma laran , maibe ida-ne'e maka sidade ne'ebé sira hela ba. Tan ida-ne'e tuir lolos labele hafo'er.
Sidade Dili nia furak (ka foer) oinsa kompara ho nasaun sira seluk? Ha'u labele sukat sidade nia furak, maibé hosi ha'u nia esperiénsia rasik hodi trata problema lixu urbanu sira iha nasaun oioin ne'ebé sei dezenvolve hela, ha'u sei dehan katak ida-ne'e fo'er no liu ona médiu. Autoridade Munisípiu Dili fornese servisu limpeza sidade regulár,maibe kuantidade lixu ne’ebé namkari iha sidade sei nafatin iha nivel nebe hanesan la akumuladu. No, iha findesemana, tasi-ibun no área nebe besik fatin halibur lixu nian susar tebes atu dehan fatin nee moos. La'ós mós buat foun ida atu haree botir plástiku sira ne'ebé soe iha fatin mamuk sira.
Enkuantu beleza (ka fo'er) sidade ida nian labele kuantifika, signifikativu atu haree ba "taxa kolesaun lixu" hanesan índise ida ne'ebé hanesan. Jeralmente, dehan katak taxa kolesaun lixu aumenta bainhira nivel rendimentu sidade ida nian sa'e. Eskritóriu JICA Timor-Leste foin lalais ne’e hala’o levantamentu kona-ba lixu iha Dili. Dadus ikus hatudu katak taxa rekolla lixu iha Dili besik 60%. Husi lixu liu tonelada 300 ne'ebé maka hamosu loroloron, besik tonelada 185 maka halibur, no restu menus hosi 40%, ka liu tonelada 100, maka la halibur, ne'ebé maka akumula iha área nakloke sira no iha tasi-ibun sira, no balun fase sai ba tasi durante udan boot.
Ha'u iha ró ida hodi haree baleia sira iha loron hirak liubá, no tanba loron ida hafoin udan, iha lixu barak ne'ebé maka lori sai ba tasi iha Dili nia sorin-sorin (haree foto).
Tasi ne’ebé furak hanesan pontu forte ida Timor-Leste nian, maibé situasaun ida ne’e ladún di’ak ba nia. Governu Timor-Leste iha esperansa atu promove turizmu atu nune’e bele diversifika ninia indústria, maibé problema lixu ne’e kestaun moris no mate. Laiha turista ida mak sei mai iha tasi ne’ebé fo’er.
Ho maneira, estudu lixu nian mós projeta volume lixu nian ne'ebé maka hamosu iha futuru. Iha asumsaun oioin, maibé hein katak sei liu tonelada 500 kada loron iha tinan 2040 no tonelada 600 kada loron iha tinan 2048, ka dobru hosi montante atuál. Mezmu iha Dili atuál, ne’ebé loron-loron hamosu lixu tonelada 300, sidade ne’e ladún furak loos, maibé se kuantidade lixu aumenta dala rua, Dili bele sai “sidade lixu”.
Entaun saida maka bele halo kona-ba ida-ne'e? Autoridade Munisipál Dili, iha kooperasaun ho governu Timor-Leste, introduz sistema rekolla lixu ne’ebé efisiente iha tinan ida ne’e. Lixu sira ne'ebé uluk namkari iha pontu halibur lixu sira agora konsolida iha lixu fatin boot sira no halibur ho efisiente hosi kamiaun embalajen sira. Se efisiénsia kolesaun nian hadi'a, área kolesaun nian bele habelar, no taxa kolesaun lixu nian hein atu aumenta mós. Maibé, sidadaun sira soe lixu iha sidade tenke para lalais. Nee problema ida iha sidade Dili, neeb imi hotu-hotu hela ba.Ita-boot sira hela iha Dili, hanesan mos ho ita-boot sira hela iha ita-boot nia uma. Ita presiza de'it halo buat ne'ebé hanesan ita sempre halo iha uma: soe fo'er iha lixu fatin, no labele soe fo'er iha ne'ebé de'it ita hakarak. Sosiedade tomak tenke promove ida-ne'e. Profesór sira eskola primária nian, pastor igreja nian, traballadór sira iha merkadu, na'in ba loja privadu sira, polítiku sira, jogadór futeból sira, inan sira, aman sira, labarik sira, nst., hotu-hotu tenke hatene kona-ba ida-ne'e no hamoos sira nia uma, no sidade. Ida-ne'e maka problema ida ne'ebé bele rezolve duni se ita ida-idak halo asaun. Nasaun balu introdús ona multa sira ba soe foer. Se ema presiza duni multa, sira tenke introdús sira, maibé ha'u iha serteza katak sira sei la kontente ho ida-ne'e. Povu Timor-Leste iha ligasaun família ne'ebé metin no amizade ne'ebé besik, no sira iha fuan ne'ebé di'ak ne'ebé hanoin malu. Tanba sira ema hanesan ne'e, sira tenke bele atua ho konsiderasaun ba sira nia belun no família maski lahó multa. Sosiedade bele muda ho asaun simples hanesan soe foer iha lixu fatin (la soe foer arbiru), no tempu to’o ona atu muda.
scroll